PARK POJEDNANIA NARODÓW

Parkiem Pojednania tworzonym w Oświęcimiu, mieście napiętnowanym tragicznymi wydarzeniami II wojny światowej, stoi ogromne wyzwanie. Zlokalizowanie Parku na przeciwległym brzegu rzeki w stosunku do byłego obozu koncentracyjnego, w sposób znaczący determinuje to miejsce jako przestrzeń refleksji nad trudną do zrozumienia prawdą historii. Park Pojednania Narodów, jak sama nazwa wskazuje, ma stać się miejscem wyjścia ponad konflikty i waśnie między narodami. Nie można jednak zapominać, że to właśnie ksenofobia i nienawiść jednych do drugich ludzi doprowadziła do zagłady ponad milion istnień ludzkich w tym miejscu przed ponad sześćdziesięciu laty.

Pojednanie może dokonać się w momencie odrzucenia ciążącego na każdym człowieku balastu kulturowych obciążeń i powrotu do Natury. Zaprojektowany Park tworzy przestrzeń, która pozwala na zbudowanie nowych relacji międzyludzkich. Jest to możliwe poprzez umieszczenie Parku, w sensie dosłownym i symbolicznym, na osi Natura – Kultura. Powrót do tradycyjnej dychotomii jest tylko pozorny. Tak naprawdę rolą Parku jest zaprzeczenie temu podziałowi i stworzenie przestrzeni „dialogu między Naturą i Kulturą”. Dzięki temu Park, poprzez wytworzenie nowej więzi między człowiekiem a otaczającym go środowiskiem, stwarza atmosferę, która ma pomóc w budowaniu nowych więzi międzyludzkich.

Aby lepiej zrozumieć ideologiczne podstawy projektu należy bliżej przyjrzeć się miejscu, w którym Park ma powstać. Na kształt Parku wpływa umieszczenie go pomiędzy byłym obozem koncentracyjnym – wypaczeniem „Kultury”, a lasem łęgowym – symbolem Natury w czystej swej postaci. Rzeka Soła, która oddziela Park i las łęgowy od byłego obozu, nadaje Parkowi Pojednania Narodów dodatkowe symboliczne znaczenie. Warto zastanowić się, co każdy z tych elementów oznacza.

Ślepa wiara w możliwości człowieka, wyraźnie widoczna w ideologii nacjonalizmów początku XX wieku, za główny cel postawiła sobie podporządkowanie człowiekowi środowiska naturalnego. Kolejnym krokiem na drodze budowy „etnicznie czystego” państwa było podporządkowanie jednemu narodowi innych narodów. A następnie, eksterminacja „nieludzi”, czego świadectwem jest były obóz koncentracyjny. Auschwitz można nazwać „wypaczeniem”, które powstało w wyniku zniszczenia tradycyjnych relacji kulturowych, oraz zburzenia równowagi między Naturą i Kulturą.

Natura nie pozostaje bierna wobec działań człowieka. Dowodem może być las łęgowy, który wyrósł na porzuconych, zdewastowanych przez człowieka terenach. Natura nie tylko odzyskała, co człowiek jej zabrał, ale ujawniła swoją siłę wydając unikatowej wartości las.

Oddzielająca las łęgowy od byłego obozu koncentracyjnego rzeka wnosi dwa istotne znaczenia dla projektu parku. Po pierwsze, symbolizuje granicę między życiem i śmiercią. Po drugie, płynący nurt rzeki „oczyszcza” przechodzących przez Sołę, dzięki czemu są oni w stanie wejść w kontakt z znajdującą się po drugiej stronie „Naturą”. Uświadomienie sobie, istnienia symbolicznego rozgraniczenia świata Kultury od świata Natury oraz założenie o dokonującym się w momencie przejścia przez rzekę „rytualnym” oczyszczeniu, stanowią pierwszy krok w zrozumieniu założeń projektu.

Drugim krokiem jest rozróżnienie dwóch podstawowych funkcji, jakie Park ma pełnić. Jest to zarówno miejsce odnowienia relacji między ludźmi jak i przestrzeń, w której, w myśl założeń nowej ekologii, możliwa jest budowa relacji z przyrodą.

W Parku wzorowanym na pierwotnych świętych gajach, typowych dla przedchrześcijańskiego pejzażu Europy, zostaną odtworzone tradycyjne układy symboliczne oparte na dychotomiach: góra – dół, wschód – zachód, północ - południe. Odwołanie do uniwersalnych znaczeń, zrozumiałych dla wszystkich ludzi bez względu na kulturę, z jakiej się wywodzą, jest symbolicznym powrotem do „pradziejów”, początków kształtowania Europy, kiedy nie było podziałów narodowych. Tylko w momencie powrotu do „stanu czystego” możliwe jest zbudowanie nowych relacji z drugim człowiekiem. Zanim to jednak nastąpi, zwiedzający Park, na wzór mitycznych wędrowców, musi pokonać wybraną przez siebie drogę, która odmieni go wewnętrznie i wywoła w nim potrzebę budowania wspólnoty z innymi ludźmi.

Po przejściu przez most zwiedzający staje na „rozstaju dróg”, jest to mement zastanowienia i wybrania drogi na wędrówkę po Parku. Celem wędrówki jest znajdujące się w centralnym punkcie kopiec, który symbolicznie nawiązuje do świętych gór – miejsca Sacrum. Miejsce zostało przygotowane zarówno dla osób, które w samotności chcą odpocząć, jak i tych, którzy chcą usiąść w grupie, spotkać się, porozmawiać.

Specjalną rolę w całej kompozycji Parku pełni układ dróg i alei. Główna trasa prowadzi od mostu na rzece, przez rozdroże, do kopca znajdującego się po środku Parku. Tam droga rozwidla się i biegnie po dwóch stronach zbocza, po to by za nim znów połączyć się. Znajdujące się po obydwu stronach zbocza drogi tworzą pierścień wokół „świętej góry”. Można tam przysiąść na ławkach, odpocząć przed wejściem na górę lub dalszą drogą. Po ponownym połączeniu dwóch część alei, biegnie ona prosto do lasu łęgowego. Układ głównej alei ewokuje tradycyjny podział Natura – Kultura. Z drugiej strony, dzięki znajdującemu się po środku wzniesieniu, miejscu spotkania i rozmowy, staje się symbolem „dialogu” między Naturą i Kulturą. Jest to aleja tolerancji droga pojednania człowieka z człowiekiem i ludzi z przyrodą.

Pozostałe drogi, którymi zwiedzający wędrują po Parku pełnią rolę rekreacyjno – dydaktyczną.

Park – gaj nie jest miejscem „nieokiełznanej, dzikiej” przyrody, „Puszczą” ręką ludzką nietkniętej. Jest to miejsce, które człowiek przekształca, na tyle na ile dobry ogrodnik pielęgnuje swoje róże w ogrodzie. Dokonuje tego w szacunku dla przyrody, z uwzględnieniem potrzeb każdej z roślin. Dlatego runo lasu łęgowego należy wyłączyć z bezpośredniego użytkowania. Z tego powodu przez las prowadzi droga na pomoście.

Park położony jest na trasie turystycznej „Dolina rzeki Soły”, którą stanowi przyrodnicza ścieżka dydaktyczna na terenie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „ Dolina rzeki Soły”. Obiekty znajdujące się na tej trasie to Staw Kamieniec, Łęg Stare Stawy, Łęg Kamieniec, ul. Bulwary, Łęg Błonie i osiedle Błonie.

Dzięki rekonstrukcji mostu zlokalizowanego na przedłużeniu ul. Kamieniec, teren parku włączony zostanie również w program szlaku łącznikowego z Państwowego Muzeum Auschwitz – Birkenau do Starego Miasta. Wędrówka tą trasą przypomina, iż Oświęcim to nie tylko miejsce martyrologii, ale miasto z wielowiekową historią i obiecującymi perspektywami na przyszłość. Niejako tym samym park stanowi element łączący te dwa światy. Oba szlaki skrzyżują się i wyznaczają główne kierunki przemieszczania się odwiedzających park.

Kompozycję parku budują dwie główne osie kompozycyjne. Oś „kulturowa”, wyznaczająca oś założenia terenu macierzystego byłego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu Auschwitz I. Jest to oś symbolicznie obecna w terenie i wyznacza lokalizację centrum sacrum na przecięciu z drugą osią kompozycyjną, biegnącą wzdłuż trasy przyrodniczej. Druga oś kompozycyjna stanowi trzon kompozycji przestrzennej parku i spina szeroki łukiem wszystkie części parku. Na tej osi zlokalizowane są ważniejsze elementy programowe parku związane z treściami symbolicznymi, w tym dwa główne punkty oparte na typowej opozycji binarnej Góra-dół. Góra jest to miejsce święte poświęcone budowaniu wspólnoty ludzkości, natomiast wgłębnik jest miejscem indywidualnej refleksji człowieka jako jednostki. Punkty te rozdziela las łęgowy a łączy droga na pomoście, biegnąca przez las na linii osi. Oś ta po obu stronach zakończona jest widokiem na dolinę rzeki Soły.

Przestrzeń parku funkcjonalnie i fizjonomicznie dzieli się na 4 sektory oznaczone literami: A,B,C,D

Sektor A - góra

Sektor ten charakteryzuje najwyższa koncentracja elementów programowych o najwyższej wadze (most, brama życia, rozdroże, góra, wejście do parku). Jest to przestrzeń otwarta, porośnięta murawą i obramowana swobodnie kształtowanym drzewostanem. W centralnej części znajduje się najważniejsze miejsce w parku - kopiec

Sektor B - Gaj

Jest to teren lasu łęgowego, na tym terenie ograniczono inwestycje, zmodernizowano ścieżki. Główna aleje poprowadzono pomostem przez las – minimalizacja antropopresji. Dominuje tu atmosfera dzikiej przyrody

Sektor C-wgłębnik

Teren ten ma charakter otwartej przestrzeni z sawannowymi nasadzeniami drzew, pośród rozległej łąki kwietnej. W centralnej części tego wnętrza znajduje się kolisty wgłębnik z kwaterami kwiatowymi i symboliczna studnią pośrodku, przecięty w połowie przez główną aleję, która biegnie po przekątnej wnętrza. (ogród życia, przyszłość-przeszłość), wejście do parku od strony bulwarów (aleja-zielony tunel-narodziny), parkingi.

Przeniesienie KS Soła na drugą stronę rzeki, gdzie istnieje już zespół boisk należących do klubu, podyktowane faktem sprzeczności funkcji, znaczenia, symboliki parku z funkcją KS Soła. Trudno sobie wyobrazić realizację programu refleksji, pojednania, podczas, gdy obok odbywa się mecz piłkarski. Hałas i atmosfera rywalizacji nie sprzyja idei kontemplacji przyrody i pojednania.

Sektor D- Recepcja parku

Aula konferencyjno-koncertowa, restauracja, biura fundacji, galeria, sklep z pamiątkami, ogród dla dzieci, wejście do parku, parkingi, zaplecze sanitarno - gospodarcze

1.       Most

Obrzęd przejścia niezależnie od kultury składa się z trzech etapów: wykluczenia, oczyszczenia i ponownego włączenia. Przejście przez most stanowi etap oczyszczenia, jest przejściem przez mityczną rzekę, granicę między śmiercią a życiem, złem i dobrem. To właśnie nurt rzeki ma oczyszczającą moc.

Projektowany most jest rekonstrukcją historycznego mostu, przez który prowadzono więźniów do niewolniczej pracy, z którego również wysypano do rzeki prochy ludzkie pochodzące z krematoriów obozowych, co niesie ze sobą silny ładunek emocjonalny.

Poza symbolicznym i historycznym znaczeniem most pełni również ważną rolę funkcjonalną jako formalne włączenie parku w program trasy turystycznej łączącej Muzeum Państwowe Auschwitz-Birkenau z sercem Oświęcimia – Starym Miastem.

Nie zachowały się żądne dokumenty dotyczące formy i konstrukcji mostu. Wiadomo jedynie, iż był to most drewniany. Dlatego projekt zakłada stworzenie mostu o prostej, ascetycznej, drewnianej konstrukcji, w miejscu gdzie znajdował się historyczny most, na przedłużeniu ul. Kamieniec.

 

2.       Brama Życia

Na teren Państwowego Muzeum Auschwitz – Birkenau w Oświęcimiu wkracza się przez „Bramę Śmierci”. Po tej stronie rzeki przebywamy w świecie śmierci. Po symbolicznym przejściu przez most, oczyszczeni z doświadczonego na terenie byłego obozu koncentracyjnego wypaczenia kultury, wchodzimy na teren parku przez „Bramę Życia”. Jest to symboliczne narodzenie się od nowa i ponowne włączenie do społeczności, wejście do innego świata, świata i kultury życia. Jest to brama żywa, stworzona z roślinności rodzimej, naturalna tylko nad mostem uformowana w tunel.

 

3.       Rozdroże

Jest to plac o znaczeniu symbolicznym, oznacza on miejsce, w którym każdy, na wzór mitycznych wędrowców rozpoczyna swoją wędrówkę. Staje przed wyborem własnej drogi, drogi swojej wędrówki przez park, przez życie.

Plac ma formę owalu, z którego rozchodzą się drogi prowadzące w rożne strony parku. Jest tu również drzewo życia, symbol mądrości. Na placu znajduje się tablica informacyjna dotycząca parku: plan parku, trasy zwiedzania i odpowiadający im czas. Lokalizacja i opis poszczególnych elementów programowych parku. Zaprojektowano tu również ławki do siedzenia, jedna z nich w formie okręgu otacza drzewo życia. Przebieg głównej alei parkowej przecinającej plac zaznaczony jest za pomocą rysunku nawierzchni. Aleja wykonana jest z nawierzchni żwirowej, teren placu pokrywa kamień łamany poprzerastany zielenią.

 

4.       Droga ku Górze

Droga ta stanowi fragment głównej alei w parku. Jest to najkrótsza droga do Pojednania, początkowo, szeroka i prosta, prowadząca lekko pod górę u stóp wzniesienia rozdziela się i otacza je okręgiem, tworząc pierścień. Jest to zewnętrzne pole Sacrum, można tu usiąść na jednej z licznych ławek i odpocząć przed wejściem na szczyt. Okrąg symbolizuje nieskończoność i spotkanie. Z alei tej prowadzą cztery dojścia do spiralnej ścieżki prowadzącej na szczyt, do centrum Sacrum.

 

5.       Kopiec

Kopiec to symbol pamięci, zwycięstwa, nadanie znaczenia miejscu. Zaprojektowane w Parku Pojednania Narodów wyniesienie o planie okręgu to symboliczna Święta Góra, zlokalizowana w miejscu przecięcia się głównych osi kompozycyjnych parku, dokładnie naprzeciwko macierzystego terenu byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz – Birkenau, Auschwitz I, ale również na dawnym wysypisku śmieci i istniejącym obecnie niewielkim wyniesieniu terenu. Jest to najważniejsze miejsce w parku. We wszystkich kulturach ważne miejsca znajdują się na górze. Na górę prowadzi spiralna ścieżka. Centrum sacrum stanowi okrągły plac otoczony ławami i gabionowym murem o wysokości 80 cm. W środku placu zaprojektowano źródło z bijącą wodą, z którego skierowane jest w niebo punktowe światło lasera. Woda i Światło symbolizują życie i dobro. Plac na szczycie góry jest miejscem spotkania, dialogu z drugim człowiekiem, budowania pozytywnych relacji międzyludzkich i tworzenia wspólnoty, przez pryzmat otaczającego krajobrazu i kontekstu historycznego. Stąd rozpościera się widok na teren byłego obozu koncentracyjnego, ale widać coś jeszcze, krajobraz, tętniące życiem miasto, co pozwala mieć nadzieję, że jest jeszcze coś ponad tą zbrodnią, jest życie i szansa na Pojednanie. Mogą się tu odbywać kameralne imprezy kulturalne, wieczory poezji, koncerty stosownej muzyki, spotkania dyskusyjne. Dzięki iluminacjom świetlnym miejsce to ma wyjątkowy charakter także w nocy. W nawierzchni zaprojektowano światłowody, naśladujące gwiazdy na niebie (niebo i ziemia są wspólnym dobrem ludzkości). Laser skierowany w niebo, widoczny z każdego miejsca w mieście przypomina o Pojednaniu.

 

6.       Pomost przez las

Dalej główna aleja prowadzi do lasu łęgowego, do dzikiej przyrody, gdzie przeistacza się w drewniany pomost o szerokości 3m, rozszerzający się miejscami w celu umożliwienia ominięcia istniejącego drzewostanu, a także odpoczynku na zlokalizowanych tu ławkach. Droga prowadzi delikatnym łukiem, początkowo między koronami drzew, co wynika z kilkumetrowej różnicy wysokości w istniejącym ukształtowaniu terenu, na styku lasu z polaną, zniża się stopniowo, tak, aby przy wyjściu z lasu zrównać się z powierzchnią ziemi. Formę pomostu uzasadnia również ochrona zbiorowiska łęgowego przed nadmierną antropopresją. Człowiek wędrujący tym pomostem czuje kontakt z przyrodą, jest jednak poza nią, czuje respekt i podziw. Jest to miejsce odizolowania od świata kultury w świecie natury. Pomost pełni funkcję łącznika pomiędzy dwoma głównymi elementami programowymi parku: górą i dołem, ludzkością a jednostką. Jest to miejsce poznania i budowania relacji ze światem przyrody. W czterech miejscach istnieje możliwość zejścia z pomostu na ścieżki leśne łączące ze sobą funkcjonalnie ścieżki rekreacyjno-dydaktyczne zlokalizowane po zachodniej i wschodniej stronie parku.

 

7.       Wgłębnik – Refleksja

Jest to kameralne miejsce poświęcone człowiekowi jako jednostce, poszukującej własnej tożsamości. Zaprojektowano tu w niewielkim okrągłym zagłębieniu, kwatery pełne kwiatów, wyznaczone przez gabionowe murki, atrakcyjne o każdej porze roku, które odpowiadają poszczególnym etapom życia człowieka. Pośrodku ogrodu znajduje się symboliczna studnia. Integralną częścią ogrodu jest obramująca go okrągła aleja symbolizująca Przyszłość i Przeszłość.

 

8.       Przeszłość – Przyszłość

Aleja Przeszłość – Przyszłość otacza ogród życia ze studnią w centralnym punkcie podzielona została formalnie na dwie symetryczne części. Jak awers i rewers, pozytyw i negatyw stykają się tu Przyszłość, która czeka i rozrachunek z Przeszłością. Aleję tworzą 24 drzewa, po 12 z każdej strony, w różnych fazach rozwojowych od sadzonki po dojrzałe drzewo. Mimo wzrostu różnice wiekowe pomiędzy poszczególnymi drzewami pozostają czytelne.

 

9.       Aleja

Zielony, gęsty tunel przecinający łąkę kwietną, tworzy aleja jesionowo – grabowa. Aleja symbolizuje przemianę zachodzącą w człowieku w wyniku refleksji nad sobą i swoją relacją ze światami kultury i natury. Zakończeniem alei jest światło – otwarty krajobraz, widok na rzekę Sołę i jej drugi brzeg.

 

10.   Recepcja parku

Jedyny obiekt kubaturowy na terenie parku ukryty jest częściowo pod ziemią a jego dachy łączą się z wzniesieniami terenu. Główna aleja dzieli budynek na dwie części połączone ze sobą pod powierzchnią ziemi. Od strony zachodniej zaprojektowano aulę konferencyjno – koncertową, aby umożliwić dialog i imprezy kulturalne również podczas zimy i niekorzystnej pogody. Od strony wschodniej budynek zajmują: biuro fundacji, galeria, restauracja, sklep z pamiątkami oraz zaplecze sanitarno - gospodarcze. Obecnie teren jest obniżony, są to dawne wyrobiska żwirowe. Proponuje się podniesienie terenu celem odtworzenia naturalnej rzeźby z nieznacznym jej urozmaiceniem poprzez ukształtowanie falujących pagórków. Jest to ważne miejsce dla lokalizacji recepcji parku, ponieważ w pobliżu, od stawu Kamieniec, rozpoczyna się szlak turystyczny „Dolina rzeki Soły”, biegnący wzdłuż doliny rzeki do miasta.

 

11.   Łuk

Łuk stanowi zarówno bramę, wejście do Parku od strony południowej, na linni szlaku turystycznego „Dolina rzeki Soły” (dojazd pętla linii MZK nr 4), jak i zakończenie głównej osi kompozycyjnej parku tym samym głównej alei w formie ramy dla rozpościerającego się dalej krajobrazu (dolina rzeki Soły, łęg Stare Stawy). Jest to również punkt widokowy.

 

12.   Ogród dla dzieci

Park sąsiadujący z recepcją parku to przestrzeń poświęcona przede wszystkim dzieciom. Nie jest to jednak zwykły plac zabaw, tylko miejsce, w którym dzieci mogą mieć kontakt ze zwierzętami. Przestrzeń parku ukształtowano w sposób krajobrazowy. W rozrzeźbionym krajobrazie wyłaniają się zagrody z polskimi zwierzętami domowymi: owcami, kozami, kucami i osiołkami jak i królikami oraz ptactwem domowym. Pod okiem opiekunów zwierząt dzieci mogą głaskać i karmić zwierzęta, ucząc się jak je pielęgnować i szanować. Zarówno tutaj jak i w recepcji parku rodzice mogą pozostawić swoje dzieci pod profesjonalna opieka na czas zwiedzania Państwowego Muzeum Auschwitz – Birkenau.

 

13.   Zachodnia ścieżka rekreacyjno – dydaktyczna

Przebieg i charakter ścieżki na odcinku prowadzącym przez las lęgowy został zachowany ze względu na wysokie walory przyrodnicze, dobry stan zachowania i wyjątkowy charakter polegający na niezwykłej zmienności „klimatów”. Ścieżka została tylko wzbogacona o drewniane pomosty prowadzące do istniejących atrakcyjnych punktów widokowych, do których obecnie prowadzą przedepty. Dwa pomosty prowadzą nad brzeg rzeki, trzy zatrzymują się na krawędzi skarpy, skąd rozpościera się widok na starorzecza i jeden prowadzi na środek pięknej polany. Polana utrzymywana przy ścieżce została wyposażona w drewniane stoły z ławami po jednej stronie, i drewniane leżaki po drugiej stronie.

Jest to ścieżka pieszo – rowerowa i pełni zarazem role trasy tranzytowej przez teren parku. W pobliżu góry ścieżka rozdziela się i jedno jej ramie biegnie prosto, wąwozem pod mostem kontynuując istniejący przebieg, a drugie ramie wiedzie do placu - rozdroża.

 

14.   Wschodnia ścieżka rekreacyjno – dydaktyczna

Ścieżka ta została przekształcona za względu na jej niskie walory estetyczno – edukacyjne oraz zły stan utrzymania. Nadano jej bardziej swobodny, meandrujący charakter i przepleciono na odcinku biegnącym przez las łęgowy wąska ścieżką tworząc wyspy zieleni, w których zagłębiono liczne miejsca do siedzenia i kontemplacji przyrody. Obecny przebieg zachowano tylko na odcinku pomiędzy ul. Łęgową a ul. Kamieniec, ze względu na atrakcyjne walory krajobrazowe.

 

 

Infrastruktura +komunikacja (dostępność parku)

a/ przez most pieszy prosto z Muzeum- dostęp pieszy (trasa turystyczna „łącznik”), przez Bramę Życia

b/ przez Most Jagielloński, od bulwarów – dostęp pieszy trasa turystyczna: „Łącznik” oraz „Dolina rzeki Soły” i samochodowy (parking dla samochodów osobowych), przez Aleję

c/ od ul. Kamieniec – dostęp pieszy, samochodowy i autokarowy (parking samochodowy i autokarowy, dojazd „emergency” do recepcji parku), bezpośrednio na plac - Rozdroże

d/ od łęgu Stare Stawy – dostęp pieszy (trasa turystyczna „dolina rzeki „Soły”) i publiczne środki transportu (pętla autobusowa)przy stawie kamieniec, przez Łuk

 

Drugorzędne, kameralne wejścia do parku: od ul. Gajowej i ul. Łęgowej